Gia Phả Họ HÀ-DUYÊN

Bà Chúa Hà Thị Dĩ.

Theo các cụ kể lại, chị em bà Dĩ thường hái dâu ở bãi Chim Chim cạnh sông Lường (nay là sông Chu). Một hôm, vua Lê Thánh Tông dạo thuyền chơi ở dưới sông Lường, thấy trên bầu trời thẳng cánh bãi dâu có đám mây hình lạ di động. Vua sai lính hầu lên xem. Thấy có người lạ, bà Dĩ bỏ chạy trốn vào ruộng dâu, nhưng đám mây hình tán vẫn di chuyển theo. Thấy vậy, vua cho là điềm lạ, mới lấy về làm vợ thứ năm, và phong là: “Lê Thánh Tông,Thuần Hoàng đế - Đệ ngũ cung phi Tuyên Vinh phu nhân”. Bà sinh được 1 gái, 1 trai. Gái đầu là Dương Xuân Công chúa, là con gái thứ 8 của vua Lê Thánh Tông. Con trai là Đường Vương Cảo, là con trai thứ 4 của vua.
Bà có tậu 3 mẫu đất bãi, nằm trong số 23 mẫu ở bãi Chim Chim, rồi cúng cho Họ để làm giỗ Tổ, gọi là dấu tích của Đường Vương Cảo. Ở khu đất này, trước đây có cả am mộ và bia. Thời Lê Triều, khu đất này gọi là bãi Chúa. Về sau có một cường hào trong làng là Thủ khoa Hà Sĩ Cao, dùng mưu và quyền chiếm đoạt khu đất ấy, biến thành công châu thổ. Sau này đã có lần trong Họ làm đơn khiếu kiện đòi trả lại mà không được. Lá đơn kêu kiện vẫn còn lưu giữ đến nay, và cái tên bãi Chúa vẫn còn lưu truyền đến đời nay. Ngoài ra, còn một thửa vườn rộng 1 sào 5 thước 7 tấc ở gần đường đê (nay bà Tám đang ở), là đất thờ Tổ chi thứ 3, trước kia gọi là vườn Bà Chúa. Trước thường luân canh, do thủ dịch trồng cấy để lấy hoa lợi làm giỗ Bà Chúa vào ngày 23 tháng 6 hàng năm. Nhà thờ Tổ chi thứ 3 trước nằm ở ngoại đê, cạnh bờ sông Chu. Cuối năm 1943, do bị sạt lở nên phải chuyển lên đám vườn này. Được hơn 2 năm, đến năm 1946, do chú Quynh mất, chi thứ 3 không còn người kế tự, bài vị ông Tổ chi này được đưa về nhà thờ chính phụ vị. Đám vườn này do ông Duyên Thường làm Kỵ Lạp. Đến năm 1956, mảnh vườn này bị tập trung về xã, không còn cúng viếng gì nữa.
Còn ngôi mộ của Bà Chúa để ở ruộng ông Phó Diệm, gần cồn Dăm. Ở cột gạch phía trước nhà thờ Tổ vẫn còn đôi câu đối nói về Bà như sau:

Đông chương bốc địa kim nhi cổ
Công chúa danh châu nữ huống nam.

Tạm dịch:
Cương thường nết đất vốn xưa nay
Công chúa nên danh gái như trai.

Hoặc là:
Cương thường nề nếp xưa nay
Gái còn rạng rỡ, huống trai nữa là.

Hoặc là:
Văn chương nét đất hay từ trước
Khéo bồi tiếng đẹp, gái như trai.

[về đầu trang]

Năm 1996, phát hiện 2 tấm bia hộp Đại Việt Đường Vương Cảo tại xã Thọ Minh, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa. Bia thứ nhất do một gia đình ở gần Nông trường Cao su đang cất giữ. Bia được làm bởi 2 phiến đá ghép vào nhau, tạo thành hộp, phía trên có chóp hình nón (nay đã bị phá). Bia có kích thước: 0,8m x 0,5m. Nắp bia để ngoài giếng làm chỗ giặt rũ, chữ to và rõ. Mặt trước khắc: "Đại Việt Đường Vương Mộ Chí". Mặt sau khắc: "Đại Việt Đường Vương Chi Mộ". Một tấm dùng kê chum, để trong xó bếp. Khi được kỳ cọ sạch sẽ thì chữ hiện lên khá rõ. Nhưng cũng có vài chữ bị mờ hoặc mất hẳn không đọc được nữa.
Đây là bia dựng ở phần mộ của Đường Vương Cảo. Viền bia khắc hình sin lượn xung quanh, bên trong hình sin khắc hình các đao lửa. Toàn văn viết kiểu chữ Khải chân. Bia khoảng 10 dòng. Mỗi dòng có từ 4 đến 33 chữ.

Phiên âm nội dung bia: (do ông Hồng Phi, cộng tác viên của Trung tâm nghiên cứu Hán Nôm quốc gia Việt Nam, khảo cứu, dịch và chú thích).

Đại Việt Đường Mộ Chí. Hoàng đệ tứ tử Đường Vương, húy Cảo [...] Tuyên Từ Hà Thị Dỹ [...] Quang Thuận lục niên Ất Dậu, cửu nguyệt, nhị thập tam nhật Đinh Mão, Hợi thời sinh.
Hồng Đức nhất niên [...] thập nguyệt Tân Tỵ, thụ phong sách.
Hồng Đức thập thất niên Bính Ngọ, thất nguyệt, cửu nhật Nhâm Tí, Tứ phủ (^1*) [...] thập nguyệt, thập nhật Tân Tị sính Gia Hành Đại phu, Binh bộ Hữu Thị Lang Đinh Công Đột nữ Thanh Hiến [...] hoàn nghênh.
Hồng Đức nhị thập nhị niên Tân Hợi, thập nhất nguyệt, nhị thập nhị nhật Ất Mùi cảm [....] (^2*).Thượng mệnh Tế Sinh Đường khán chẩn.
Hồng Đức nhị thập tam niên Nhâm Tí, chính nguyệt, cửu nhật Canh Thìn, mệnh Hữu Đề Điểm cung môn thừa chế phụng ngự Nguyễn Thực [...] tòng quý thủ liên chẩn liệu. Nhị nguyệt cửu nhật Canh Tuất mệnh Ty Lễ Giám, Tả Đề Điểm chức [...] Cẩm Y vệ, Đô Chỉ huy sứ, Ty đô chỉ huy đồng tri, chân kim quang điện [...] tựu tề túc đảo vu thần chỉ.
Thập nhật Tân Hợi, Quang Thục Hoàng Thái Hậu thân lâm vấn bệnh, nhị thập ngũ nhật Ất Dậu Hoàng Thái Hậu tái thân lâm vấn.
Thị nhật ngọ thời Vương tử vu chính tẩm [...]
Thượng liễn xuyến triều tam nhật, tặng úy tiền nhị thập bát vạn nhị thiên ký tấn. Mệnh Đông quân Đô đốc phủ, Tả Đô đốc [...] phủ Tông nhân lệnh Nguyễn Quản dụ tế, thập nhất nguyệt, cửu nhật Bính Tý [...] điển, nhị thập nhất nhật Mậu Tý táng tại Lương Giang An Lạc chi chẩn {...................}(^3*) từ tường đốc thực, thiện từ dự trì, thân phó ấu thư, đức phương đan quế {..........}
Cố tông phúc khánh {.........................}. Tường trạch diễn bách thế {....................}. Hồng Đức nhị thập tam niên, cửu nguyệt, nhị thập nhất nhật. Hàn lâm viện Thị thư kiêm [...] lâm cục ti huấn thần Trần Văn Nhiệm thủ phụng sắc soạn.

Dịch nghĩa:

Bia mộ ghi về Đại Việt Đường Vương. Hoàng tử Đường Vương Cảo là con trai thứ tư của vua Lê Thánh Tông Thuần Hoàng Đế và bà cung phi Tuyên Từ Hà Thị Dĩ. Vương sinh vào giờ Hợi, ngày 23 (Đinh Mão), tháng 9 năm Ất Dậu, niên hiệu Quang Thuận thứ 6 (1465) đời vua Lê Thánh Tông. Tháng 10 (Tân Tị) niên hiệu Hồng Đức thứ nhất (1470) nhận phong sách. Ngày 9 (Nhâm Tí) tháng 7 năm Bính Ngọ, niên hiệu Hồng Đức thứ 17 (1486) được lập vương phủ. Ngày 10 (Tân Tị), tháng 10, ăn hỏi con gái của Gia Hành Đại Phu, Binh bộ, Hữu Thị lang Đinh Công Đột là ái nữ Thanh Hiến. Đến ngày ... tháng ... làm lễ rước dâu . Ngày 22 (Ất Mùi), tháng 11 năm Tân Hợi, niên hiệu Hồng Đức thứ 22 (1492), Vương bị cảm ốm. Vua sai Tế Sinh Đường xem bệnh và chẩn trị ..... Ngày 9 (Canh Thìn), tháng 1, năm Nhâm Tý, niên hiệu Hồng Đức thứ 23 (1493), nhà vua lệnh cho Hữu Đề Điểm, cung môn thừa chế phụng ngự Nguyễn Thực đến xem bệnh và chữa trị. Ngày 9 (Canh Tuất), tháng 2, vua sai Tư Lễ Giám, Tả Đề Điểm, Cẩm Y vệ, Đô Chỉ huy sứ, ty đô chỉ huy đồng tri đến chẩn trị tại Chân Kim Quang Điện ... vào ngày ... tháng ... mọi người đều phải tề tựu tại thần miếu để làm lễ cầu đảo. Ngày 10 (Tân Hợi), Quang Thục Hoàng Thái Hậu (mẹ vua Lê Thánh Tông) tự đến thăm cháu. Ngày 25 (Ất Dậu) Hoàng Thái Hậu lại đến thăm lần thứ 2, và ngày đó Vương mất tại chính tẩm. Nhà vua bãi triều 3 ngày, ban cấp tiền úy lạo là 28 vạn 2 nghìn quan để chi tiêu vào việc tang lễ chôn cất. Nhà vua lại sai Đông quân Đô đốc phủ, Tả Đô đốc phủ ... phủ tông nhân, nhận lệnh Nguyễn Quán dụ tế. Ngày 9 (Bính Tí) tháng 11, nhà vua ban điển lễ. Ngày 21 (Mậu Tí) an táng tại vị trí sao chân xã An Lạc huyện Hương Giang ......

Bia lập ngày 21 tháng 9 niên hiệu Hồng Đức thứ 23 (1493). Hàn Lâm Viện thị thư kiêm .... lâm cục ty Huấn Trần Văn Niệm vâng sắc soạn.

Chú thích:   ^1*) tứ phủ: cho thành lập vương phủ.
                    ^2*) những chỗ có dấu [...] là những chỗ bị mờ, bị mất, phải suy đoán và dịch theo văn cảnh cho phù hợp.
                    ^3*) những chỗ có dấu {.............................} là những chỗ bị mờ và bị mất khá dài, không suy đoán được nên không dịch.
Người chủ đang cất giữ tấm bia này cho biết: tấm bia do máy cày của Nông trường cao su tìm được khi cày đất trồng cao su.

Bia thứ 2, hiện đang nằm dưới lòng đất phía sau khu mộ Đường Vương Cảo thuộc xã Thọ Minh. Đây là một tấm văn bia quí thuộc nhóm bia thời Lê sơ, có phong cách tạo tác giống nhóm bia Lam Kinh. Bia được làm từ một tấm đá lớn nguyên khối, cao 1,96 m; rộng 1,2 m; dầy 0,3m. Trán bia lượn hình vòng cung, khắc chìm hai con phượng hóa rồng chầu mặt nhật.. Phượng được chạm rất sinh động, tư thế đang bay lên, lượn trong ngững dải mây đỡ lấy mặt trời. Hai cánh phượng ở tư thế giang rộng tạo các lớp lông chồng khít lên nhau. Mặt phượng giống mặt rồng, mắt to miệng há như đang ôm các đao lửa hình mây xoắn ốc tỏa ra từ mặt trời. Đuôi phượng dài, hình sóng nước như các rồng con bay lượn phía sau. Toàn bộ viền bia được tạc hai đường viền thông suốt chạy xung quanh bia, bên trong đường viền có đường dạng hình sin, tựa như dây cúc leo. Bên trong đường hình sin chạm các đao lửa hình mây hóa rồng. Trán bia có khắc 5 chữ Hán theo chiều ngang, khắc theo kiểu chữ tiểu triện. Hai chữ đầu bị mờ, còn ba chữ cuối là "danh chi bi". Bia khắc ngày 5 tháng 10 niên hiệu Hồng Đức thứ 23 (1493). Phần lạc khoản, nội dung văn bia đã bị mờ rất nhiều, không đọc được.
Bia được đặt trên lưng một con rùa đá. Nay bia và rùa đang nằm dưới lòng đất.

[về đầu trang]

Bản văn khiếu nại.

Đại diện của Họ Hà Duyên đã mượn được từ Trung Tâm lưu trữ Hán Nôm Trung Ương bản gốc Văn bản kiện của Họ kiện lên quan trên về việc cường hào trong xã tàn phá hoa màu, chiếm đoạt tài sản phần đất bãi được vua ban làm nơi thờ cúng Đường Vương Cảo. Các cán bộ thuộc Ban dịch thuật Hán Nôm thuộc Liên hiệp các Hội Khoa học tỉnh Thanh Hóa và Thư viện Thanh Hóa (như ông Hồng Phi, Nguyễn Văn Hải) đã khảo cứu, dịch, chú thích văn bản này.

Phiên âm từ bản gốc chữ Hán.

Thiệu Thiên phủ, Thụy Nguyên huyện, Canh Hoạch xã. Trưởng chi Hà Đắc Nhiệm, sở sử Hà Đắc Giai, Hà Duyên Trường, Hà Trung Kiên, sinh đồ Hà Sĩ Ưu, Hà Duyên Hoa toàn tộc đẳng. Cẩn:
Khải minh vị phụng khất vọng cao minh quảng sát tuất cập ngu hộc bị nội xã nhân, ức tình khốc hại sự: Nguyên Hà Đắc Nhiệm toàn tộc đẳng chỉ thừa tiền tổ tuyên vinh Hà Thị Dĩ phụng thị cung tần ngưỡng vọng Thánh Tông Thuần Hoàng Đế dĩnh sinh nam tử Đường Vương, cập Dương Xuân quốc trưởng Công Chúa gian giả cung phụng chuẩn cấp quan châu thổ tại bản xã Chim Chim, xứ nhất đoạn tam mẫu chuẩn vi ngoại tổ phần mộ thừa tự nghiệp vô thuế lệ nhân tuần kế canh dĩ cung kị lạp, cụ Hữu Ngọc tích dĩ hữu thần đạo thạch bi ư. Hồng Đức nhị thập tam niên nguyệt nhật. Kỳ bản xã tự thử dĩ lai lũy kì trấn bạ thử châu thổ giả dĩ hữu nội nghiệp phần mộ tam mẫu. Chí vu thượng niên thập nhất nguyệt nhật cung phụng đạc điền kì bản xã, xã trưởng Lê Công Tương, Hà Sĩ Vận sắc mục Hà Sĩ Cầu, Hà Khắc Khoan, Hà Sĩ Tuấn đẳng tuân dĩ cựu tích phụng trấn quan châu thổ thượng Chim Chim xứ ...
Nhị thập mẫu tam cao bát xích nhị thốn nội nghiệp Đường Vương, Quốc trưởng Công chúa, ngoại tổ phần mộ tam mẫu bất tịnh nhập. Chí thập nhị nguyệt nhật thừa kiến Hoàng thân đệ nhị cung phụng quản các điện hữu tháp mộc bài chiếu y cựu.
Thử thời bản xã nhất diện đồng kiến thức vô hữu hà nhân tranh sở. Chí tư niên nhị, nguyệt nhật nhị hựu hữu giám sinh Hà Sĩ Cao, sinh đồ Hà Sĩ Đăng, Hà Sĩ Đệ sở sử Hà Sĩ Liễn đẩng thị kĩ huynh đệ đào hữu vũ đoán hương trung cát. Sử đệ tử danh thằng Thụ, danh thằng Tộc, danh thằng Tiêu, danh thằng Hạnh đẳng tư vô cố các chấp chùy trượng áp đảo cưỡng tranh châu thổ phần mộ hựu ức tróc nội bản tộc nhân Hà Sĩ Diên, Hà Trung Kiên kế tả cung từ tịnh vô can cập bỉ đồ gian mưu tiênvongj đơn cáo Hiến ty quan. Thừa Hiến ty quan, tiền tra vấn cập nhân dĩ thừa bác, tư nhị bỉ đẳng ngoan tình luận thế mưu dữ bản xã tiền tắc xúc sử thượng hạ ngoại nhất bách nhân áp đảo tiễn hoạch sinh nhai nhị mẫu tận không Hậu tắc túng phóng ngưu lao ngoại lục thập chích tàn... canh phá tận tuyệt dử bỉ thê tử tam thập nhân dư thái thủ tang diệp thôi chiết bản chi, tán hoại hoang tận, giá thướng đẳng từ thiệp ư ức tình khốc hại vị thử mạo trần cẩn.
Khải minh cung vọng.
Thánh đức cao minh thùy tình.
Ngự chuẩn phó quan tra thực chứng bỉ gian manh ức đoạt, tiện đắc mông ân lưu điềm phần mộ dĩ cung thừa tự ngưỡng tô vạn vọng.

Dịch nghĩa:

Chúng thần gồm: Trưởng chi Hà Đắc Nhiệm, Hà Đắc Giai, Hà Duyên Tường, Hà Trung Kiên, sinh đồ Hà Sĩ Ưu, Hà Duyên Hoa và toàn thể họ Hà đều là người xã Canh Hoạch, huyện Thụy Nguyên, phủ Thiệu Thiên kính cẩn nghiêng mình xin dâng tờ:
Khải ngẩng trông ơn thánh đức cao minh thương tình rộng xét cho ngu tộc chúng thần bị người trong xã mưu mô ức tình khốc hại.
Nguyên trưởng chi Hà Đắc Nhiệm và toàn thể họ hàng chúng thần thừa chỉ tiền tổ tuyên vinh Hà Thị Dĩ phụ thị cung tần ngưỡng vọng. Thánh Tông Thuần Hoàng Đế sủng ái và sinh được nam tử Đường Vương (^1*) và Dương Xuân Quốc trưởng Công chúa. Trong thời gian đéo được nhà vua chuẩn cấp ban cho một thửa đất công (đất bãi) ở xứ Chim Chim của bản xã là 3 mẫu làm phần mộ nơi tế tự theo lệ không phải nộp thuế, và được nối tiếp canh tác để cung cấp cúng giỗ chạp. Việc này (được nhà vua chuẩn cấp 3 mẫu công điền) có đầy đủ trong ngọc tích và trong cả bia đá thần đạo vào ngày ... tháng ... niên hiệu Hồng Đức thứ 23 (1493). Bản xã từ đó đến nay đã trải qua bao thời kì bãi đất ấy đã có trong trấn bạ là 3 mẫu, trong đó đã có cả phần mộ. Đến nay ... tháng 11 năm trước, các ông xã trưởng Lê Công Tương, Hà Sĩ Vận, sắc mục Hà Sĩ Cầu, Hà Khắc Khoan, Hà Sĩ Tuấn trong xã theo lệnh trên đo ruộng chiếu theo dấu cũ phụng trấn quan đo đạc vùng ... châu thổ xứ Chim Chim là 20 mẫu 3 sào 8 thước 2 tấc. Còn nội nghiệp Đường Vương, Quốc trưởng Công chúa, ngoại tổ phần mộ 3 mẫu đó không nhập vào. Đến ngày ... tháng 12 nhân thấy Hoàng Thân đệ nhị cung phụng quản các điện có cắm dựng mộc bài chiếu theo đúng lệ cũ. Thuở ấy bản xã ai ai cũng đều có mặt cả, không thấy có người ngăn cản tranh chấp. Cũng vào ngày ... tháng 2 sau đó lại có giám sinh Hà Sĩ Cao, sinh đồ Hà Sĩ Đăng, Hà Sĩ Đệ, xúi dục bọn Hà Sĩ Liễn cậy thế anh em cường hào vũ đoán Hương trung cắt cử, sai lũ đệ tử là bọn thằng Thụ, thằng Tộc, thằng Tiêu, thằng Hạnh bỗng vô cớ cầm dùi gậy áp đảo cưỡng tranh bãi đất có phần mộ, lại ức hiếp bắt người trong họ hàng chúng tôi là Hà Sĩ Diên, Hà Trung Kiên phải viết lời cung khai là chúng vô can, và để che dấu âm mưu gian trá của bọn chúng, trước hết chúng viết đơn vu cáo bậy bạ Tạ Hiến Tư quan và Thừa Hiến Tư quan. Thừa Hiến quan (^2*) đã tra hỏi rõ ràng và nhận đã bác bỏ. Thế nhưng bọn chúng ngoan cố cậy thế mưu mô cùng bản xã xúi giục trên dưới hơn 100 người áp đảo đến thu hoạch 2 mẫu màu để sinh nhai không còn một chút gì. Sau đó bọn chúng lại phóng thả hơn 60 con trâu bò dày đạp đất canh tác xơ xác. Ngoài ra chúng còn sai vợ con hơn 30 người vào vườn hái dâu, bẻ sạch cành lá, nhổ tận gốc, tàn phá tan hoang các đền thờ các Thượng đẳng linh từ. Bon chúng cố tình ức hiếp, hãm hại một cách khốc liệt. Vì thế họ hàng chúng thần kính cẩn dâng tờ khải, ngẩng mong Thánh đức cao minh rủ lòng coi xét, ngự chuẩn cho Phó quan tra hỏi chứng thực về việc bọn chúng gian manh chiếm đoạt. Chúng thần mong ơn Thánh thượng để được yên giữ phần mộ của tổ tiên để cung phụng tế tự thì chúng thần cảm thấy như người chết mà được sống lại. Muôn trông!

Chú thích: (^1*) Đường Vương, tức Đại Việt Đường Vương, húy Cảo. Hiện đã tìm được bia mộ chí ở xã Thọ Minh, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa. Đường Vương là con trai thứ tư của vua Thánh Tông Thuần Hoàng đế và bà Tuyên Từ Hà Thị Dĩ. Đường Vương Cảo sinh vào giờ Hợi (Đinh Mão), tháng 9, niên hiệu Quang Thuận năm thứ 6 (Ất Dậu) (tức năm 1465). Mất vào giờ Ngọ, ngày 25, niên hiệu Hồng Đức năm thứ 23 (1493) tại chính tẩm, thọ 28 tuổi.
(^2*) Hiến Tư quan: quan Tư pháp, Thừa Hiến Tư quan là quan dưới quyền quan Hiến Tư (chức phó quan), thừa hành lệnh của quan Hiến Tư.

(Bản dịch,khảo cứu và chú thích là của ông Hồng Phi, công tác tại Ban dịch thuật Hán Nôm thuộc Liên hiệp các Hội Khoa học tỉnh Thanh Hóa và là cộng tác viên của Viện Hán Nôm thuộc Trung tâm nghiên cứu Hán Nôm Quốc gia, thực hiện ngày 25 tháng 8 năm 2006).

[về đầu trang]

Câu đối bên trái Nhà thờ Tổ

Câu đối bên phải Nhà thờ Tổ

Ngai Bà Chúa Hà Thị Dĩ trong Nhà thờ Tổ

Bàn thờ Bà Chúa ở Miếu Bà Chúa

Cổng vào miếu Bà Chúa

Sách Lịch sử Bà Chúa Hà Thị Dĩ

Văn bản đơn kiện của Họ HÀ-DUYÊN gửi quan trên, tố cáo cường hào địa phương chiếm đoạt đất thờ cúng Bà Chúa Hà Thị Dĩ.

[về đầu trang]